ترکیبات فیتوشیمیایی ویژه Urtica dioica L. در رویشگاه‌های مختلف

صداقتی, منصوره; عصاره, محمدحسن; عمارلو, علی; حسام زاده حجازی, سید محسن; ابراهیمی (اصلی), محمدعلی; سبحانیان, حمید

doi:10.22092/ijrfpbgr.2025.367646.1468

ترکیبات فیتوشیمیایی ویژه Urtica dioica L. در رویشگاه‌های مختلف

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

¹ کارشناس

² عضو هیئت علمی، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی

³ هیئت علمی دانشگاه زنجان

⁴ عضو هیات علمی- RIFR

⁵ استادیار گروه بیوتکنولوژی کشاورزی دانشگاه پیام نور تهران

⁶ هیئت علمی/دانشگاه پیام نور تهران شرق

10.22092/ijrfpbgr.2025.367646.1468

چکیده

سابقه و هدف:
گزنه گیاهی دوپایه است که به دلیل ترکیبات مؤثره و خواص دارویی ویژه‌اش، در طب سنتی و داروسازی مورد توجه قرار گرفته است. گزنه دارای گونه‌های متعددی است که سه گونه عمده آن از نظر دارویی مورد توجه بوده و در ایران نیز یافت می‌شوند. گزنه درشت با نام علمی Urtica dioica L.، به عنوان گونه دارویی شناخته می‌شود و برگ‌های آن دارای ترکیبات دارویی است. بهترین زمان برداشت و جمع‌آوری برگ‌ها از اردیبهشت تا شهریورماه است. از مهمترین ترکیبات فیتوشیمیایی این گیاه می‌توان به کافئیک اسید، گالیک اسید، وانیلیک اسید، کلروژنیک اسید، فرولیک اسید و سینرژیک اسید اشاره کرد. اجرای این تحقیق می‌تواند به درک بهتر ارزش‌های دارویی و اقتصادی گزنه درشت کمک کند و راهکارهایی برای استفاده بهینه از این گیاه ارائه دهد. هدف از این مطالعه، شناسایی و مقایسه کمیت و کیفیت ترکیبات فیتوشیمیایی در گزنه درشت در پنج رویشگاه‌ متفاوت بود.

مواد و روش‌ها
پنج رویشگاه متمایز برای بررسی ترکیبات فیتوشیمیایی گزنه انتخاب شدند. به همین منظور در فصل رشد در مرحله‌ گلدهی، سرشاخه‌های مناسب از گزنه‌های پنج رویشگاه از استان‌های زنجان (زنجان 1 و 2)، مازندران (آمل)، گیلان (لاهیجان) و تهران (باغ ملی گیاه‌شناسی ایران) جمع‌آوری گردید. نمونه‌ها در یک فاصله زمانی کوتاه از اندام‌های هوایی گیاهان در ساعات اوج تابش خورشید در سه تکرار به صورت تصادفی برداشت شدند، تا کیفیت آنها حفظ شود. به منظور سنجش محتوای ترکیبات فنلی، عصاره هیدروالکلی تهیه شد و با استفاده از معرف فولین سیوکالتیو (Folin-Ciocalteu) با دستگاه اسپکتروفتومتر (UV-Vis) و به‌منظور شناسایی ترکیبات فنلی خاص از دستگاه HPLC استفاده شد. نتایج داده‌های آزمایشگاهی برای محتوای کل فنل و ترکیبات فنلی خاص، مورد تجزیه واریانس یک‌طرفه قرار گرفتند و برای مقایسه بین رویشگاه‌ها از آزمون چند دامنه‌ای دانکن استفاده شد. برای تحلیل آماری از نرم‌افزار SAS9 و برای رسم نمودارها از Excel2016 استفاده شد.

نتایج
نتایج نشان داد بیشترین مقدار فنل تام، با 25/0 میلی‌گرم اسید کافئیک بر گرم وزن خشک به نمونه‌های باغ ملی گیاه‌شناسی تعلق داشت که نشان‌دهنده میزان بالای آنتی‌اکسیدانی این نمونه نسبت به سایر نمونه‌ها در تولید ترکیبات فنلی بود. نتایج آنالیز HPLC، نشان داد که بیشترین میزان اسید گالیک (1/4 میلی‌گرم بر گرم وزن خشک) در زنجان 2،‌ اسید وانیلیک (67/1 میلی‌گرم بر گرم وزن خشک) در لاهیجان، ‌اسید کافئیک (12 میلی‌گرم بر گرم وزن خشک) در آمل، اسید فرولیک (30 میلی‌گرم بر گرم وزن خشک) و اسید کلروژنیک (117 میلی‌گرم بر گرم وزن خشک) در نمونه باغ ملی گیاه‌شناسی ایران بدست آمد که با بقیه مناطق تفاوت معنی‌داری داشتند. همچنین بیشترین میزان اسید سینرژیک (3/16 میلی‌گرم بر گرم وزن خشک) در نمونه باغ ملی گیاه‌شناسی ایران بدست آمد ولی از لحاظ آماری با بقیه رویشگاه‌ها تفاوت معنی‌داری نداشت.

نتیجه‌گیری
در نهایت نتایج این پژوهش، نشان‌دهنده تنوع در میزان تولید ترکیبات فیتوشیمیایی گزنه در رویشگاه‌های مختلف بوده است. این تنوع در مقدار تولید می‌تواند به عوامل مختلفی ازجمله شرایط محیطی، نوع خاک، رطوبت، دما و حتی زمان برداشت مرتبط باشد. از آنجا که مقادیر فنل‌ تام در عصاره برگ گزنه‌های باغ ملی گیاه‌شناسی ایران نسبت به سایر رویشگاه‌ها تفاوت معنی‌داری داشت، می‌توان گفت این نمونه‌ها، خاصیت آنتی‌اکسیدانی بالاتری نسبت به سایر رویشگاه‌های مورد مطالعه دارد. از سویی مقدار بالای فنل تام در این رویشگاه، می‌تواند نشان‌دهنده شرایط کشت این گیاه ازجمله آبیاری، خاک حاصلخیز، کنترل آفات و تابش نور خورشید در روزهای بیشتری از سال باشد که همگی بر کیفیت و غلظت ترکیبات فنلی اثرگذار هستند. به منظور استانداردسازی فرایندهای استخراج و آنالیز برای تضمین کیفیت و کارایی محصولات نهایی دارویی و صنعتی، توجه به این گیاه ضروری به نظر می‌رسد، به‌علاوه، آگاهی عمومی و آموزش کشاورزان در مورد کشت و برداشت گزنه می‌تواند به بهبود کمیت و کیفیت تولید آن کمک کند.

کلیدواژه‌ها